Rolniczy charakter Lututowa spowodował, że do 1864 r. nie rozwijało się tu osadnictwo żydowskie. Według danych pochodzących z końca 1796 r. Lututów liczył 529 chrześcijan i 19 Żydów. Dziennik Urzędowy Województwa Kaliskiego[1.1] wymienia pośród czynszowników również osoby wyznania mojżeszowego, jak: Jankiel Freund, Lewek Sroka, Fabis Lew, Lewek Boruch, Bajla Moszczykowa, Lewek Mośkowicz. W 1841 r. Lututów liczył 404 mieszkańców, spośród których 389 było chrześcijanami, a tylko 15 było wyznania mojżeszowego. W 1844 r. namiestnik Królestwa Polskiego zezwolił na warunkowe osiedlanie się tutaj Żydów. To spowodowało dynamiczny wzrost ludności żydowskiej w miasteczku.

Z danych statystycznych wynika, że w 1860 r. liczba ludności Lututowa zmalała do 398, natomiast jednocześnie zdecydowanie wzrosła liczba Żydów do 89 osób. Po 1863 r. następuje gwałtowny wzrost ludności żydowskiej. Ma to związek z kilkoma czynnikami:

– ograniczono jurysdykcję kahału, przez co Żydzi stawali się pełnoprawnymi obywatelami krajów, w których żyli,

– represyjna polityka cara Aleksandra III spowodowała przymusową migrację Żydów z Rosji do Królestwa Polskiego.

Przykładem rosnącego znaczenia społeczności żydowskiej Lututowa była sprawa ratusza miejskiego z 1850 r., który w połowie należał do rodziny żydowskiej Wajchmanów. Trudnili się oni handlem napojami alkoholowymi. Dodatkowo prowadzili wyszynk tych trunków w swoim domu[1.2]. Z czasem wdowa Wajchmanowa weszła w posiadanie całego ratusza i na drodze sądowej starała się usunąć urząd burmistrza z budynku.

Na przełomie XIX i XX w. Lututów stał się osadą wielonarodowościową i wielowyznaniową. W rzeczywistości większą część mieszkańców stanowili Żydzi.

Po I wojnie światowej Żydzi zdominowali handel w Lututowie. Już w 1917 r. tygodnik "Zorza" informował czytelników, że w miasteczku działał tylko jeden sklep polski, a do zamożniejszych lututowskich kupców żydowskich zaliczono: Jakuba Ejsnera, Icka Meiera Steiera, Wolfa Joskowicz, Fajwla Herszlikowicza, Wolfa Aronowicza oraz handlarzy końmi: Anszela Ehrlicha, Leiba Nyssa i Jakuba Nyssa[1.3].

Według spisu ludności z 30 IX 1921 r. Lututów jako osada miejska liczył 2132 mieszkańców, z czego wyznanie mojżeszowe zadeklarowało 1466 osób, a narodowość żydowską 1266 osób. W 1938 r. Lututów zamieszkiwało 2400 mieszkańców, z czego 1703 było narodowości żydowskiej. Według innego źródła cała gmina liczyła w owym czasie 10.335 osób, z czego 1236 było Żydami. Ta rozbieżność wynika prawdopodobnie z błędu matematycznego popełnionego w jednym ze źródeł[1.4]. W osadzie istniały 104 budynki mieszkalne, spośród których 62 (59,6%) należało do Polaków, a 42 (40,4%) do Żydów.

Żydowska Gmina Wyznaniowa skupiała oprócz Żydów lututowskich także mieszkańców z pobliskich gmin administracyjnych: Galewic i Kuźnicy Grabowskiej. Przez wiele lat przewodniczącym gminy był Idel Goldhersz – właściciel sklepu z galanterią. Od 1931 r. funkcję tą pełnił Moszek Sztajer – właściciel sklepu ze szkłem okiennym i galanterią. Rytualnymi rzezakami byli Jakub Ber Jakubowicz i Herszlik Urbach, a czytającym rodały Wolman. Posługaczem synagogi i szkoły beit ha-midrasz był R. Berkowicz. Posługaczem mykwy był Fajwel Szmulewicz, a posługaczką Mariem Welcman. Dozorcą mięsnych jatek był Załma Juda Goldbart[1.5].

W 1924 r. w zarządzie gminy wyznaniowej zasiadali:

1. Jakub ANKLEWICZ, introligator, lat 27

2. Jakub Szymcha BAUMAN, nauczyciel, lat 42

3. Ezer EZRA, zegarmistrz, lat 40

4. Awner FRYDRYCH, nauczyciel, lat 50

5. Szlama GODLEWICZ, nauczyciel, lat 50

6. Karol OKSNER, właściciel ziemski z Kuźnicy Grabowskiej, lat 55

7. Mosiek ROWIŃSKI, właściciel ziemski z Chojen, lat 68

8. Mendel Binem SZTAJER, nauczyciel, lat 59

9. Herszlik URBACH, rzezak, lat 55

10. Abram Szlama WELCMAN, nauczyciel, lat 40

11. Szlama FROHMAN, rabin, lat 56[1.6]

W miarę potrzeb finansowych każda rodzina żydowska zobowiązana była do opłaty na rzecz gminy. W wykazie z 1931 r. wymienia się 137 reprezentantów rodzin, którzy wpłacili składki na łączną sumę 2812 zł. Przeciętna wysokość składki wahała się od 3 do 10 zł. Były także rodziny, które wpłacały dużo wyższe kwoty, jak na przykład Karol OKSNER, który wpłacił 500 zł[2.1].

Wewnątrz gminy dochodziło do ostrych sporów pomiędzy zwolennikami różnych partii politycznych. Świadczy o tym przykład wyborów do zarządu gminy żydowskiej w 1931 r., kiedy to niezadowoleni BUNDowcy wybili szyby w domu rabina, wylali smołę w bóżnicy oraz zakłócali porządek w nabożeństwach.

Także stosunki pomiędzy chrześcijanami i Żydami nie zawsze układały się poprawnie.

W 1923 r. krążyła plotka, że młodzież żydowska pobiła i ograbiła z ubrania kąpiącego się w sadzawce księdza – miejscowego wikarego Kubisia, który nawoływał do bojkotu żydowskich sklepów. Tydzień po tym wydarzeniu podczas targu miejskiego chłopi z pobliskich wiosek dokonali pogromu na żydowskich kupcach. Wywracano żydowskie kramy, wybijano szyby w sklepach. Doszło do bójek, w wyniku których obrażenia odniosło 36 Żydów. Miejscowa policja nie reagowała pilnując jedynie, aby nie doszło do kradzieży na szeroką skalę. Sąd Okręgowy Kaliski na sesji wyjazdowej w Wieluniu 7 IV 1924 r. postawił oskarżenie wobec 42 osób[2.2].

Na początku 1939 r. gminę administracyjną Lututów zamieszkiwało 1236 Żydów, co stanowiło blisko 12% ogółu ludności. W okresie od listopada 1939 r. do 11 VIII 1942 r., tj. do likwidacji getta liczba żydowskich mieszkańców ulegała zmianom. Wielu zginęło w trakcie działań wojennych. W latach 1940–1941 kilkuset młodych lututowskich Żydów wywieziono do obozów pracy w Poznańskiem. Jednocześnie w latach 1939–1940 Niemcy przesiedlili do Lututowa 16 Żydów z Kobylej Góry w powiecie kępińskim, 15 z Łagiewnik w gminie Wydrzyn oraz nieznaną liczbę z Czastar[2.3].

Od początku okupacji Niemcy zastosowali szczególny terror wobec tej społeczności. Jedną z pierwszych ofiar niemieckiego ludobójstwa był Ajzner rozstrzelany wraz z grupą 11 Polaków 2 – 3 IX 1939 r. Miało to miejsce na polu Rosiaka w Dębinie.

Ofiarami byli także dwaj pochodzący ze Zduńskiej Woli żołnierze Wojska Polskiego, zwolnieni z obozu jenieckiego: Lipcio Dawidowicz i Hersz Wolf Majsner. Nie wiadomo dokładnie, dlaczego pojawili się oni w Lututowie. Ustalono, że Hersz Wolf Majsner miał w tym miasteczku narzeczoną. Gdy zwrócili się do miejscowego zarządcy komisarycznego Ryszarda Waltera Dittbernera o przydział pracy, zostali natychmiast aresztowani pod zarzutem braku dokumentów uprawniających do przebywania na terenie Lututowa.

17 V 1940 r. wywieziono ich do lasu lututowskiego i tam zamordowano. Zbrodni tej dokonali dwaj miejscowi żandarmi Georg Streicher i Josef Grünberg[2.4].

Stopniowe izolowanie żydowskich mieszkańców rozpoczęło się 17 IV 1940 r., kiedy to wprowadzono dla nich zakaz poruszania się po ulicach miast i wsi powiatu wieluńskiego w dni powszednie od godziny 6.00 do 18.00, a w święta od godziny 9.00 do 18.42. Wcześniej jednak Niemcy skonfiskowali większe i mniejsze przedsiębiorstwa żydowskie w miasteczku.

Jeszcze przed utworzeniem getta wprowadzono dla lututowskich Żydów codzienne apele, na których decydowano o przydziale pracy bądź też wywiezieniu do obozu. Z reguły miejscowych Żydów zatrudniano przy najcięższych i najbardziej upokarzających pracach. Byli zmuszani na przykład do wybudowania dróg z macew: pierwszej od ul. Polnej w kierunku wsi Piaski i drugiej wiodącej z centrum miasta na cmentarz katolicki. Od połowy 1940 r. wspomniany już Dittberner organizował specjalne apele, na których funkcjonariusze urzędu pracy wybierali Żydów przeznaczonych do robót w jednym z 24 obozów pracy znajdujących się przy budowie autostrady z Frankfurtu nad Odrą do Poznania. Z zeznań ocalałych wynika, że w sierpniu 1940 r. do obozu w Luboniu skierowano 80 osób, z czego w krótkim czasie zginęło 50 osób. Wśród nich byli miedzy innymi:

1. Urin LAUFERT, ur. 31 XII 1894, zm. 9 XII 1941

2. Schmul Wolf PIK, ur. 31 XII 1925, zm. 7 II 1942

3. Szlama SCHMERLING, ur. 15 X 1921, zm. 20 III 1942

4. Mordcha GRABIE, ur. 1919, zm. 19 III 1942

5. Mojsze Lejb ANKLEWICZ[2.5].

Prawdopodobnie getto lututowskie utworzono na początku marca 1941 r. Znajdowało się ono w miejscu zwanym Stefanówkiem, tj. po lewej stronie ul. Wieruszowskiej w kierunku Wielunia i 36 m od głównego wejścia do kościoła. Teren getta nie był ogrodzony. Żydom nie wolno było bez uzasadnienia poruszać się poza wyznaczonym obszarem. Niemcy utworzyli w getcie Judenrat, na czele którego stał Noech Erlich. Utworzona została również policja żydowska. Nadzór zewnętrzny nad gettem sprawowali miejscowi żandarmi i wspomniany wcześniej Dittberner.

Mieszkańcy getta byli poddani wyrafinowanemu terrorowi okupanta. Znany jest przypadek, gdy podczas jednej z akcji na placu apelowym zabrakło Haskiela Ajsnera, pozostałym zagrożono rozstrzelaniem. Po odnalezieniu Ajsnera, Dittberner skazał go na karę chłosty szpicrutami. Bito go, jak podają świadkowie, aż do zupełnego sczernienia ciała[3.1].

Ponieważ doraźne represje w rejencji łódzkiej nie przyniosły skutku, w kilku miejscowościach między innymi Warcie, Sieradzu i Zduńskiej Woli okupanci zarządzili publiczne egzekucje, w których powieszono po 10 Żydów. Podobna akcja miała się odbyć również w Lututowie, gdzie aresztowano 10 Żydów. Między nimi był Józef Gelcman zatrudniony w garbarni Dittbernera (jego osobistego wroga). 24 I 1942 r. cywilni i umundurowani funkcjonariusze niemieccy z Łodzi i Wielunia spędzili na rynek prawie wszystkich mieszkańców Lututowa, zarówno Żydów, jak i Polaków. Po południu tego samego dnia funkcjonariusze gestapo przyprowadzili pod szubienicę Józefa Gelcmana, gdzie po odczytaniu "wyroku" powiesili go. Szubienica ta znajdowała się w rogu rynku, gdzie mieściły się apteka i poczta. Po egzekucji zwłoki Gelcmana pozostawiono wiszące na szubienicy przez kilka godzin.

Nie ustalono, dlaczego nie powieszono pozostałych zakładników. Prawdopodobnie pomocny okazał się tutaj okup, jaki Judenrat przekazał Niemcom. Według świadka Dawida Majorczyka złożyło się na niego 20.000 RM i 10 kg złota[3.2].

Kolejna akcja represyjna miała miejsce na początku kwietnia 1942 r. Polegała ona na kilkukrotnym bardzo szybkim przemarszu Żydów wokół rynku, w trakcie którego ludzi polewano zimną wodą. Tych, którzy upadli pozostawiono na miejscu, by po pewnym czasie wywieźć na cmentarz, gdzie wyczerpanych mordowano. Był to początek likwidacji getta.

W tym samym miesiącu wywieziono pierwsza grupę lututowskich Żydów do Chełmna nad Nerem. Ostatnia grupę wywieziono 11 VIII 1942 r. Tylko nieliczni zostali wywiezieni do getta łódzkiego. Po zakończeniu okupacji pewna grupa ocalałych powróciła do rodzinnego miasteczka. Z pisma wójta gminy Lututów do starosty wieluńskiego z 10 X 1945 r. wynika, że w mieście działało żydowskie Zrzeszenie Religijne liczące 38 członków. Przewodniczącym był Jakób Sztajer lat 28, jego zastępcą Szmaj Erlich lat 29, natomiast członkami zarządu byli: Abram Lewkowicz lat 34, Kopla Ilanda lat 35 i Icek Frohman lat 34. Żydzi, którzy po wyzwoleniu nie wrócili do miasta przejściowo zamieszkali w pobliżu obozów koncentracyjnych (DP) w Dzierżoniowie, Wałbrzychu i Dachau. Większość z nich wyemigrowała jednak do Palestyny i innych państw. Wśród nich byli:

1. Mojżesz ERLICH, Melbourne

2. Jakub JUDKIEWICZ, Paryż

3. Estera ANKLEWICZ, Tel Awiw

4. Dawid SZTOKMAN, Tel Awiw

5. Kopel WAJSBERG, Hajfa.

Lututowscy Żydzi, którzy przeżyli Holokaust stanowili minimalny procent zamieszkałych przed wojną w mieście. Niemcy, którzy chcieli całkowicie zatrzeć ślady obecności Żydów w 70% zniszczyli budynki należące do gminy żydowskiej, ograbili w całości bóżnicę i zniszczyli większość akt stanu cywilnego wyznania mojżeszowego.

Synagoga w Lututowie przy ul. Wieruszowskiej 4 została zbudowana w połowie XIX w. Podczas II wojny światowej hitlerowcy zdewastowali synagogę. Po wojnie budynek przebudowano na kino. Obecnie znajduje się w nim zakład krawiecki.

Budynek synagogi – murowany, z cegły, pierwotnie nieotynkowany – wzniesiono na planie prostokąta[1.1]. W zachodniej części znajdował się przedsionek, z którego wchodziło się do głównej sali modlitewnej. Całą salę oświetlają wysokie, półokrągło zakończone, stylizowane okna. Całość jest przykryta dwuspadowym dachem

Cmentarz żydowski znajdujący się na tzw. Młynku (miejscowość, która obecnie jest przedmieściem Lututowa, położona przy trasie Łódź – Wrocław) został założony w połowie XIX w. Podczas II wojny światowej Niemcy zdewastowali nekropolię. Zniszczeń dopełniła ludność miejscowa w latach 70. XX w. Na miejscu cmentarza zorganizowano kopalnię żwiru i piasku.

Na powierzchni 1,5 hektara nie zachował się żaden nagrobek. Wykopane przy okazji czaszki i kości rozrzucono w przyległym lesie i przydrożnych rowach. Obecnie jest to miejsce służące jako nielegalne składowisko śmieci